નવસારીનાં ખેડૂતે કેરીને બનાવી બિઝનેસ મોડલ, લોકલ ગ્રાહકોથી લઈને દેશભરમાં છે પહોંચ

ખેતી એક એવો વ્યવસાય છે, જેમાં જો તમે બજારને ધ્યાનમાં રાખીને કામ કરો છો, તો નફો નિશ્ચિત છે. આજે અમે તમને ગુજરાતના આવા જ એક ખેડૂત દંપતીની કહાની કહેવા જઈ રહ્યા છીએ, જેઓ પ્રોસેસિંગની મદદથી માર્કેટમાં કેરીના ઘણા ઉત્પાદનો બજારમાં લાવ્યા છે.

1984માં, જ્યારે ગુજરાતના નવસારીના સંજય નાયક તેમનો વ્યવસાય છોડીને તેમના પિતાની ખેતીમાં જોડાયા ત્યારે તેઓ ખેતીને એક પ્રકારનો વ્યવસાય માનતા હતા. તેણે પોતાના કેરીના પાકને ગ્રાહકો સુધી લઈ જવાના નવા પ્રયાસો કર્યા. આજે તેમની સાથે તેમની પત્ની, પુત્ર અને પુત્રવધૂ પણ ખેતીના વ્યવસાયમાં જોડાયા છે.

સંજયે વર્ષ 2007માં પોતાના ફાર્મમાં એક ઉત્તમ પ્રોસેસિંગ યુનિટ શરૂ કર્યું હતું, જેમાંથી તે વાર્ષિક આશરે એક કરોડનો નફો કમાઈ રહ્યો છે. તે કેરી સહિત અન્ય 15 ફળોનો પલ્પ તૈયાર કરે છે અને તેને દેશભરમાં વેચે છે.

સંજય નાયક અને તેમની પત્ની અજીતા નાયક, જેઓ નવસારી (ગુજરાત) થી લગભગ 15 કિમી દૂર આવેલા ગણદેવા ગામમાં છેલ્લા 36 વર્ષથી ખેતી કરે છે, તેઓ વિસ્તારના પ્રગતિશીલ ખેડૂતોમાંના એક છે. તેમણે તેમના પ્રયાસોને કારણે રાજ્ય અને રાષ્ટ્રીય સ્તરે ઘણા એવોર્ડ પણ મેળવ્યા છે.

વર્ષ 1984 પહેલા સંજય સરકારી કોન્ટ્રાક્ટર તરીકે કામ કરતા હતા. જ્યારે તેના પરિવારના ખેતરોમાં તેમની માતા કેટલાક પરંપરાગત પાકો સાથે કેરી ઉગાડતા હતા. પરંતુ તેમની માતાના અવસાન બાદ સંજયે ખેતીમાં જોડાવાનું નક્કી કર્યું.

સંજયે કહ્યું, “મેં ખેતીને એક વ્યવસાય તરીકે જોયો છે, જે રીતે એક વેપારી તેના ઉત્પાદનો વેચવામાં પોતાનો જીવ લગાવે છે, તેવી જ રીતે ખેડૂતે પણ પાકને યોગ્ય ભાવે વેચવાનો પ્રયાસ કરવો જોઈએ.” શરૂઆતમાં, સંજય, આલ્ફોન્ઝો કેરી ઉગાડતા હતા, જે તેઓ એગ્રીકલ્ચર કોઓપરેટિવ સોસાયટીને વેચતા હતા.

વર્ષ 1997માં તેમણે જોયું કે તેમણે જે કેરી 100 રૂપિયામાં વેચી હતી તે સુરતમાં 200 રૂપિયા કરતાં પણ મોંઘી વેચાઈ રહી છે. આ પછી, તેમણે છૂટક બજારમાં સીધી કેરી વેચવાનું શરૂ કર્યું, પરંતુ એક નવી સમસ્યા આવી. ઘણીવાર તેમના 15 થી 20 બોક્સ પાછા આવવા લાગ્યા. તેમણે કહ્યું, “વ્યવસાયમાં મુશ્કેલીઓ આવે છે અને જાય છે. જ્યારે સમસ્યાઓ ઊભી થાય છે, ત્યારે તમે ઉકેલો પણ શોધો છો. મેં પણ એવું જ કર્યું. વાસ્તવમાં, જે કેરીઓ અમારી પાસે પાછી આવતી હતી, અમે પ્રોસેસિંગ કરીને તેનો ફ્રોઝન પલ્પ તૈયાર કરવાનું શરૂ કર્યું.”

તે સમયે તેમની પત્ની અજીતા નાયકે તેમને ટેકો આપ્યો અને પોતે આગળ વધીને ખેતીમાં જોડાયા. તેમણે નવસારી કૃષિ યુનિવર્સિટીનો સંપર્ક કર્યો અને પ્રોસેસિંગને લગતા તાલીમ કાર્યક્રમમાં ભાગ લીધો.

સંજય અને અજિતાના જીવનનો આ વળાંક હતો, જ્યારે તેઓએ ખેતીથી આગળ વધવાનું અને પ્રક્રિયા શરૂ કરવાનું નક્કી કર્યું. એ દિવસોને યાદ કરતાં અજિતા કહે છે, “હું જે બૉક્સ આવતાં તેનો પલ્પ તૈયાર કરતી અને પછીથી અમે લગ્ન અને અન્ય ફંક્શન માટે તેને વેચતા. થોડા સમય માટે અમારે થોડું નુકશાન પણ સહન કરવું પડ્યું. પરંતુ એક વર્ષ પછી, અમે લગભગ 5000 બોટલ પલ્પનું વેચાણ કર્યું.”

વર્ષ 2007માં તેમણે પોતાનું એક પ્રોસેસિંગ યુનિટ શરૂ કર્યું, જેની કિંમત 70 લાખ રૂપિયા હતી. તેમણે તેના યુનિટનું નામ “Deep Fresh Frozen Products” રાખ્યું. આ કામ માટે તેમણે બેંકમાંથી લોન પણ લીધી હતી. આ યુનિટમાં તેઓ ફ્રોઝન ફ્રૂટ પલ્પ બિઝનેસ તૈયાર કરે છે. ખેતી સંબંધિત કામ સંજય સંભાળે છે, જ્યારે સમગ્ર ફેક્ટરીનું કામ અજિતા અને તેના પુત્રો સંભાળે છે.

વર્ષ 2007 થી 2013 સુધી, તેમણે બજારમાં સારી પકડ બનાવી અને દેશભરમાં તેના સ્થિર ઉત્પાદનો વેચવાનું શરૂ કર્યું. આજે તેમની ફેક્ટરીમાં લગભગ 25 લોકો કામ કરે છે.

ઉત્પાદનો વેચવા માટે બહાર જવાની જરૂર નથી
હાલમાં તેમના બગીચામાં તોતાપુરી, કેસર, આલ્ફોન્ઝો, દશેરી, લંગડા સહિત 37 જાતની કેરીઓ ઉગે છે. પરંતુ તે પ્રોસેસિંગ માટે આલ્ફોન્ઝો અને કેસરનો વધુ ઉપયોગ કરી રહ્યા છે. તેમની પાસે લગભગ 20 એકર ખેતીની જમીન છે, જેમાં તે કેરી, ચીકુ અને નાળિયેર પણ ઉગાડે છે. આ સિવાય તેઓ સ્ટ્રોબેરી, જામુન, સીતાફળ જેવા ઘણા ફળો બહારથી ખરીદે છે અને તેમની ફેક્ટરીમાં પલ્પ તૈયાર કરે છે.

હવે તેમને આ ઉત્પાદનો વેચવા માટે ક્યાંય જવાની જરૂર નથી. લોકો તેમના ખેતરમાંથી જ કેરી લે છે, જ્યારે અન્ય ઉત્પાદનોના ઓર્ડર ફોન પર આવે છે.

નફા અંગે સંજય કહે છે, “આ રીતે પ્રોસેસ કરીને અમે સામાન્ય ખેતી કરતાં 30 ટકા વધુ નફો કમાઈએ છીએ. વર્ષ માટે અમારું ટર્નઓવર એક કરોડ રૂપિયા છે. અગાઉ અમે અમારા પાકને બહુ ઓછા ગ્રાહકોને જ વેચતા હતા. તો, આજે અમારી પ્રોડક્ટ્સ ઈન્ડિયા માર્ટ દ્વારા ચેન્નાઈથી કોલકાતા જેવા શહેરોમાં પહોંચી રહી છે.”

તેમના યુનિટની સૌથી મોટી વિશેષતા એ છે કે તેઓ રસાયણો વિના ફ્રોઝન ફ્રુટ પલ્પ અને સ્લાઈસનું ઉત્પાદન કરે છે. અજિતા કહે છે, “અમે ઉનાળામાં 25 થી 30 ટન કેરી પર પ્રક્રિયા કરીએ છીએ જેથી તેની પ્રોડક્ટ બનાવવામાં આવે. શ્રેષ્ઠ ગુણવત્તાની કેરી તરત જ વેચાઈ જાય છે. જ્યારે અમે સ્લાઇસ કરીને ગ્રેડ 2 ની ગુણવત્તાવાળી કેરી વેચીએ છીએ. તો, વધુ પાકેલી કેરીનો પલ્પ તૈયાર કરવામાં આવે છે. પલ્પનો રંગ ઘણી વખત બગડતો હતો, તેથી અમે કેરીના ટુકડા કરી અને ફ્રીઝ કરવાનું શરૂ કર્યું.”

આમચુર કાચી કેરીમાંથી બને છે
અજિતા કહે છે, “અમે કાચી કેરીમાંથી આમચૂર પણ તૈયાર કરીએ છીએ. અમે અમારા ખેતરમાં ઉગાડવામાં આવતી દરેક કેરીનો યોગ્ય ઉપયોગ કરીએ છીએ અને તેને ગ્રાહકો સુધી પહોંચાડીએ છીએ.” તેના મોટા ભાગના ગ્રાહકો જથ્થાબંધ ઉત્પાદનો ખરીદે છે, જેમાં આઈસ્ક્રીમ ફેક્ટરીઓ, કેટરિંગ અને હોટેલ વ્યવસાયોનો સમાવેશ થાય છે.

વર્ષ 2014માં અજીતા નાયકને રાજ્યની ‘શ્રેષ્ઠ મહિલા ખેડૂત’ એવોર્ડ મળ્યો હતો. જે બાદ વર્ષ 2019માં તેમને રાષ્ટ્રીય સ્તરે ‘પ્રોગ્રેસિવ ફાર્મર’ના એવોર્ડથી સન્માનિત કરવામાં આવ્યા હતા. આ ઉપરાંત તેણીએ ‘આત્મા’ પ્રોજેક્ટ હેઠળ 30 હજારથી વધુ લોકોને પ્રોસેસિંગની તાલીમ પણ આપી છે.